Mark Sykes'ın 1908 de yayınlanan ve toplam 33 sayfalık
makalesinin tamamını yorumlamak, sağlam kaynaklarla teçhiz edilmesi gereken çok
uzun bir çalışmayı hakkediyor ve dayatıyor da. Benim ele aldığım ise sadece bir sayfa
, ve açıklamalarım da elbette çok yetersiz.
Böyle böyle öğreniyoruz.
Aşağıya makalesinin
33(428). sayfasında bulunan ve Ankara'nın batısında yaşayan bazı aşiretlerin
isimlerini aldım.İngilizce olanının altına tercümesi, ayrıca
gerekiyorsa da açıklama ve ilavelerini veriyorum.Bazılarında ''NO
,section,'' gibi ibareler var. O tanımlamalar makalenin başında ve es
geçiyorum.
Bu Mark Sykes'ın ismi de yabancı değil bize. Sykes-Picot'nun mimarlarından olsa gerekti.
Yazarın uzunca makalesinin verdiği tüm bilgilerin doğru olmasını beklemiyordum , ve aslında elbette hataları da barındırcak.Zira bazı ön bilgileri, Osmanlı idari personelinden alıyor.Kürdlerden hazzettikleri pek söylenemeyecek Ermeni ruhban sınıfından da elbette...Diğer lokal İnformantlarınınsa duyarlılık ve özenleri soru işaretleri barındırabilir. Bazı isimlerde telaffuz hataları da gözlemledim.Daha benim göremediklerim de var asıl.Mamafih yine tarihlerini merak eden Kürdler ile konuya ilgi duyanlar için çok önemli ve değerli bir iş çıkarmış.Yani o kadar hata da olur artık.
Bizim görevimiz de zaten doğruyu bulmak.
Verilen aşiret isimleriyle başlayalım.
A. Khatun Oghli. 400 families. Semi-nomadic, sub tribe of No. 1. section C, from Karaja Dagh. (Possibly Turkomans.)
-400 aile varmış.Bu
aşiretin ismini bilen vardır mutlaka.İşin ilginç bir tarafı var. Mark
Sykes, ''oğlu'' kelime-sonekini gördüğü, ya da idari makamlardan
duyduğunda, hemen Türkmen olduğunu düşünüyor.Bu yaklaşım aslında zamanımızın da Batılı akademisyenlerinde mevcut bir trendi çok eski tarihlerden itibaren göz önüne seriyor. işaret ediyor. Okuyucuyu yanıltacak bir tavır bu.
Mesela Kara Keçi aşireti için de günümüz resmi aşiret soy tesbitine uygun biçimde
Türkmen diyor. Oysa burada geçen ''keçe/keçi'' kelimesi bildiğimiz
hayvan ismi değil.Zira Türkçede bildiğimiz Keçi ismiyle kaydedilmiş bu
hayvana, aslında Türkçe de eçkü deniyor.Nişanyan sözlükte de yazması
lazım.Caluson da da...Bu kelime , her ne kadar Osmanlıca yazımını görmek
gerekiyorsa da, Kürdçe keçe ''kız çocuk'' anlamına geliyor. Yine Kara
kelimesini her gören de hemen Türkçe ( bir de Moğolca) siyah rengi
düşünüyor.
Kürdçede kar
kelimesi var,iki ayrı anlamda, aynen Persçede olduğu gibi. Farklı
söylenip yazılmış. Biri savaş ve türevleriyle ilgili ; diğeri ise ''iş,
ticari kazanç,'' ve türevleriyle ilgili.Kürdçe ve Persçe sözlüklerde
mevcut.
Devam edelim isimlere,
B. Makhani. 300 families. Semi-nomadic, sub-tribe of No. 1, section C, from Karaja Dagh.
-300 ailesi varmış...Bu ismi de bilmiyorum. Telaffuz hatası olabilir mi ? Bu aşiret için de Urfa Karacadağ'dan gelme diyor.
C. Omaranli. 800 families. Semi-nomadic,sub-tribe of No. 1,section C, from Karaja Dagh.
-800 aile varmış...Bu çok
ilginç. Omaran, Ankara-Konya yolu üzerinde Tavşan Çalı gibi
uyduruk bir isme mahküm edilen köyün ta kendisi olmalı. Beni şaşırtan
ise Omaran için aşiret kolu demesi. Nüfus ise bayağı yüksek. Bu köyün
Reşwan aşiretinin bir kolu olduğunu sanıyordum ama emin değilim artık.
Karacadağ'dan gelme diyor.
8. Barakatli. 1,000 families.
-Tam 1,000 aile varmış. Muhtemelen isimde telaffuz hatası var.
9. Tabur Oghli. 300 families. Semi-nomadic, might be Turkomans, but I was assured they were not.
-300 aile varmış...İşte
yanılsamaya bir örnek daha ama bu defa bendeniz biliyorum ne olduğunu.
Mark Sykes, -oğlu sonekini görünce , ya da kendisine öyle söylenince
Taburo için hemen Türkmen yaftasını yapıştırmış. Tabur oğlu isminde
Kırşehir de bir köy var. Öte yandan asıl bir de Yunak ya da
Cihanbeyli'ye bağlı bir köy var Taburo-Tawira gibi, Taburoğlu derlerdi.
Bu köyden bahsediyor olmalı. Bunlar Canbek olabilirler , tam
bilemiyorum.
Bu arada Mark Sykes Türkmen demiş ama informantı kesinlikle Kürd olduğunu söylemiş ( o mealde yazıyor).
10. Shaykh Bezeini. ? families. Reported to be some near Alashgerd, a migration from No. 3, section A.
-Aile sayısı yazmamış. Şıx Bızini aşiretinin Haymana'da her halde bir otuz köyü vardır. Fazla da olabilir, yani netten bakmadan yazıyorum.Bir tanesi de Polatlıya bağlıydı.
11. Judi Kanli. 200 families. Perhaps a migration from Jebel Judi, near Shernakh.
-200 aile. Mark Sykes Şırnak, Judi dağı eteklerinden gelebileceğini söylemiş. Bir de
ismi Judi Kanlı diye, anladığım kadarıyla Türk havası vererek
yazdırmışlar. Oysa bu köyün ismi Judikan dır. Ben Reşwan kolu
sanıyordum, emin değilim.
12. Khalkani. 400 families. The name of a tribe now extinct which used to live near Rowanduz.
-400 aile. Mark Sykes bu aşiretin o zaman yok olduğu ( belki de Türkleştiği) ve aslen Rawanduz tarafından geldiklerini yazıyor.
Bana
kalırsa burada bir telaffuz hatası var. Bunların ismi Khalikani,
Xaliqan. Biri Cihanbeyli, diğeri Kulu'ya bağlı iki büyük köydür.Bir kaç
tanıdığımda var. Bunlar da Reşwan diye biliyordum ama galiba Khalikan kendi başına bir aşiret. Ve meşhur tarihi isim İbn Khaliqan da bunlardan olmalı.
13. Seif Kani. 500 families. Semi-nomadic.
14. Nasurli. 600 families.
-Bu iki isim Reşi, Reşwan. Galiba bir köyün ismi Gundi Kose / Kerpiç, daha epeyi bir köy var Haymana, Cihanbeyli ve Kulu'da.
Reşi/ Reşwanlar da aslen Aleviydiler...
15.
Tirikan. 400 families. A colony of Kurds planted north of the railway
line,about 24 miles west of Angora; for origin see No.9,section B.
-Beni şaşırtan bir durum. Neler öğreniyoruz bu sayede. Demir yolunun kuzeyi
ve Ankara'nın 33 km batısında...Tirikanlıların o zaman Sincan ile
kuzeydeki Ayaş, ya da Sincan ile Polatlının Tekke köyü arasında köyleri
var demektir.
Bakalım daha neler var , nerelerde Kürdler var...
16. Atmanakin. ? families. A small section reported in tents near Angora, probably a forcible migration from No. 58, section A.
Bu da ilginç. Atman aşireti de varmış, nüfus hakkında bilgi yok o zaman. Tehcir edilenlerden olabilir diyor.
17. Zirikanlı. 500 families. Near Angora, migration from No. 10, section D.
-500
aile. Tehcir edilenlerden, Yavuz zamanı olması lazım. Bu Zirikanlı, Kürdlerin ismi bilinen aşiretlerinden. Aleviydi diğerleri gibi. Aynen Canbek ve Reşwanlarla birlikte Türk inancı/mezhebi Sünni Hanefi Müslümanlığa geçtiler Ankara'nın batısında.
Polatlının bir zamanlar büyük nahiyelerinden biri Yeni Memetli de, Zirkanlıdır. Daha var köyleri.
18.
Janbekli. 5,000 families. Mixed, nomads, semi-nomads and sedentary;
expelled by Selim from No. lMx, section C (the most westerly Kurds).
-5,000 aile. Göçebe, yarı-göçebe ve yerleşik bir aşiret. Sultan Selim tarafından sürülmüş. En Batı uçta bulunan Kürdlermiş.
Bendenizin de aşireti...Gerçi
ortada aşiret falan kalmamıştı da, artık öyle söylüyoruz. Bu aşiretin
Konya Yunak ve Cihanbeyli ilçeleri ile Ankara Polatlı ve Haymana
ilçelerinde köyleri var(dı).Muhtemelen Sarayönü ile Kadınhanına bağlı
bir kaç Kürd köyü de bu aşiret mensubu.
Canbekler Re haq /Alevi idi. Belki biraz Zerdüşti ya da Pavlikani ( Manici de ) inançları
barındırdığını da sanıyorum zamanında.İsmi pek geçmiyor ama eski ve çok büyük bir aşiretler birliği. Şadiyanlarla bağlantılı görünüyor...Ayrıca Dürzilerde de Canbekler var ve lider
ailesi Canbulatlar Kürd ve Canbek.Gerçi Araplaştılar.
Bu aşiretin ismi de dikkat çekici bence. Çok ilginç ve önemli bir tartışma konusu olabilir. Bir noktayı da belirtmeliyim; bizim sülalemiz 250-300 yıl önce Çorumdan gelmiş. Oraya ise , her ne kadar Malatya deniliyorsa da, Sivas Kangal-Divriği hattından gelmiş olmalılar.Bir de girdkleri köyde yerleşik Kürdler mevcut. Bu köyü kuranlar bizden evvel Sultan Selim tarafından sürülmüş Canbekler mi, yoksa çok eskiden beri bölgede bulunan ve şimdi ismi kaybolmuş olan Doykan aşireti mensubu mu, bilemiyorum.
F.W.Hasluck 1920 lerde yayınlanan ( eşi tarafından)
kitabında, informant/bilgilendirici olarak konuştuklarından yanlış bilgi
alarak, Reşwan, Omaranlı, Piran aşiretlerini Türkmen ilan etmişti.
Bu Kürdlerin kadınları İzmir de, İstanbulda gördüğü Osmanlı kadınları gibi peçeli değiller. Köylüler genel olarak şehirlerdeki baskıcı İslami havadan da etkilenmemişler. Dolayısıyla Hasluck şaşkınlık ve hayranlıkla karşılamış olmalı gördüklerini. Hele asıl bir başka aşiret ismi daha vermişti.
Rumlu diye. Onu da Türkmen adıyla kaydetmiş.
Bu
Rumlu dediği de Canbek aşireti. Reşwanlar, Canbek köyleri kendilerine
göre hep batıya düştüğü için, alay ederek Rumlu ( batılı,Osmanlı vs)
diyorlar.
Ben bunu hiç bilmezdim de, Gundi Kose köyünden Reşwan hemşerim bana defalarca anlatmıştı alay ederek.
Zaten Rumlu ismini veren de bir Reşwan köylüsü olsa gerek Hasluck'a, aklımda öyle kalmış.
Bu arada Encyclopaedia İranica'da ise Afyon Karahisar'da Canbek aşireti bulunduğu yazıyor.Eğer Emirdağ kazası için söylüyorsa, acaba hangi köyler ?Yoksa bu Sandıklı, Dinar vs mi, bilemiyoruz.
Araştırmamız lazım, ne varsa.
-Journal Article The Kurdish Tribes of the Ottoman Empire , Mark
Sykes The Journal of the Royal Anthropological Institute of Great
Britain and Ireland Vol. 38 (Jul. - Dec., 1908), pp. 451-486 ,
-
Christianity and Islam under the Sultans,by F.W. Hasluck, edited by
Margaret Hasluck
